विकास मेश्राम | जवळपास वर्षभरापूर्वी चित्रपटगृहांमध्ये प्रदर्शित झालेला ‘काश्मीर फाईल्स’ हा चित्रपट पुन्हा एकदा चर्चेत आला आहे. यावेळी हा वाद चित्रपटात दाखवण्यात आलेल्या गोष्टींवरून नाही, तर आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या इस्रायली चित्रपट निर्मात्याने केलेल्या विधानावरून आहे. गोव्यात झालेल्या भारतीय आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाच्या ज्युरीचे अध्यक्ष नादेव लॅपिड यांनी ‘काश्मीर फाइल्स’बद्दल तिखट टिप्पणी केली. महोत्सवात दाखविण्यात आलेल्या पंधरा चित्रपटांपैकी एका चित्रपटाला त्यांनी ‘व्हल्गर’ आणि ‘अपप्रचार’ म्हटले आणि पंधरा चित्रपटांमध्ये त्याचा समावेश का करण्यात आला, असा सवाल केला.
त्यांच्या या वक्तव्यावर तिव्र प्रतिक्रिया उमटल्या आहेत. नव्वदच्या दशकात काश्मिरी पंडितांच्या हत्याकांडाने आणि पलायनाने व्यथित झालेल्यांना हे दोन्ही शब्द मान्य नाहीत. काहींना इस्रायली चित्रपट निर्मात्याच्या वक्तव्यामागे ‘आंतरराष्ट्रीय षडयंत्र’ दिसत आहे. काश्मिरी पंडितांचे हत्याकांड आणि पलायन हे मानवतेला कलंकित करणारे वास्तव आहे यात शंका नाही. या घटनाचे कृत्याचे कोणत्याही प्रकारे समर्थन करता येणार नाही. पण चित्रपटावर केलेली टिप्पणी ही मानवतेविरुद्धच्या मोहिमेचा भाग मानली जावी, याचं समर्थनही होऊ नये. लॅपिडची टिप्पणी चित्रपटाच्या विषयावरील परिणामाबद्दल होती, वस्तुस्थितीच्या वास्तवावर नाही.
चित्रपटाच्या वस्तुस्थितीबद्दल त्यांनी बोटही उचललेले नाही. त्यामुळे त्यांच्या अभिव्यक्तीच्या अधिकारावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करणे हा सहजासहजी समजण्यासारखा मुद्दा वाटत नाही. गोवा चित्रपट महोत्सवाच्या ज्युरीचे अध्यक्ष या नात्याने लॅपिड जे बोलले ते त्यांच्या अधिकार क्षेत्रात येते. या संदर्भात इस्रायली राजदूताची टिप्पणीही थोडं आश्चर्यचकित करणारी आहे. कदाचित आपल्या देशाचे मुत्सद्दी हित लक्षात घेऊन त्यांनी लॅपिडच्या विधानावर टीका केली असती, पण लॅपिडच्या विधानाची त्यांना लाज वाटते हे त्यांचे म्हणणे सहजासहजी समजत नाही. राजदूताच्या टीकेला प्रत्युत्तर देताना लॅपिड यांनी त्यांच्या वक्तव्यावर संताप व्यक्त केला. त्यांनी म्हटले आहे की, ‘माझ्या देशाच्या मुत्सद्द्याचे मत वाचून मला खूप लाज वाटत आहे. मी स्वतःला विचारतो की वर्गात लोकशाही आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य शिकवले जात असताना ही व्यक्ती काय करत होती, यापेक्षा मोठी फॅसिस्ट कल्पना कोणती असू शकते?’
आपल्या संविधानाने आपल्याला अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अधिकार दिला आहे. ‘काश्मीर फाईल्स’ चित्रपटाचे दिग्दर्शक विवेक अग्निहोत्री यांना चित्रपटाद्वारे आपल्या काळातील एक भीषण सत्य जगासमोर आणण्याचा अधिकार आहे. काश्मिरी पंडितांचे तीस वर्षांपूर्वी जे काही झाले ते जगासमोर आलेच पाहिजे. दुर्दैवाने आजही काश्मीरमधील परिस्थिती सामान्य नाही. काश्मिरी पंडित अजूनही दहशतवाद्यांच्या निशाण्यावर असुन ही परिस्थिती बदलली पाहिजे. इस्त्रायली चित्रपट निर्मात्याने चित्रपटावर टीका करताना काश्मिरी पंडितांवर झालेल्या अत्याचाराचे कुठेही समर्थन केलेले नाही. काश्मिरी पंडितांच्या बाबतीत जे काही घडले ते विवेक अग्निहोत्री यांनी मोठ्या कौशल्याने पडद्यावर दाखवले असून, या चित्रपटाला प्रेक्षकांचा भरभरून प्रतिसाद मिळाला आहे.
चित्रपटात जे चित्रण केले आहे त्याबद्दल कोणीही तक्रार करू नये. तक्रार त्यासोबत आहे ज्याचे चित्रण नाही, चित्रपट एकाकी झाला आहे. अभिव्यक्तीच्या सत्यतेसाठी देखील आवश्यक आहे की संपूर्ण सत्य दाखवले पाहिजे, अपूर्ण नाही. अपूर्ण सत्य हेतूवर प्रश्न निर्माण करते. ‘काश्मीर फाईल्स’सारखे चित्रपट संपूर्ण सत्य दाखवून समाजाचा विचार सकारात्मक करण्यास मदत करू शकतात. अशा चित्रपटांचाही हाच उद्देश असावा. पण जेव्हा पूर्ण सत्य समोर न आणता अर्धसत्य दाखवले जाते, तेव्हा ती सादर करणाऱ्याच्या हेतूवर प्रश्नचिन्ह निर्माण होते.
प्रत्येक मृत्यू ही शोकांतिका असते. काश्मीरमध्ये मारला जाणारा प्रत्येक नागरिक आपल्या व्यवस्थेसमोर प्रश्नचिन्ह बनतो. काश्मीरमध्ये मारल्या गेलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला, मग तो हिंदू असो वा मुस्लिम, या देशातून सुरक्षित जीवन मिळविण्याचा जगण्याचा हक्क आहे. काश्मीरमध्ये 1990 पासून किती हिंदू आणि किती मुस्लिम मरण पावले यावर मतभिन्नता असू शकते, परंतु मानवतेला या सर्व घडामोडींची किंमत निःसंशयपणे चुकवावी लागत असून अशा प्रत्येक मृत्यूच्या विरोधात देशातील विवेकाचा आवाज उठला पाहिजे. अशा निषेधाचा आधार धर्म किंवा जात नसावा, नि:संशय त्यामागे लोकशाही हक्कांच्या संरक्षणाची भावना असावी कोणीही व्यक्त होण्याच्या अधिकारापासून वंचित राहू नये.
गोव्यात वक्तव्य केल्यानंतर ज्या प्रकारे नादेव लॅपिड यांना लक्ष्य केले जात आहे, ते एखाद्या व्यक्तीच्या लोकशाही अभिव्यक्ती अधिकारावर अतिक्रमण आहे. लॅपिड आणि त्याचे सहकारी न्यायाधीशांनी चित्रपटात दाखवलेल्या गोष्टींच्या विरोधात असल्याचे सुचवण्यासाठी काहीही बोलले नाही. सत्य हे आहे की भारतीय चित्रपट-समीक्षकही त्यांच्या म्हणण्यासारखेच बोलत आहेत. इस्रायल, स्पेन आणि फ्रान्सच्या ज्युरी सदस्यांना जर दहशतवादाचे समर्थक म्हटले जात असेल, तर चित्रपटावर टीका करणारे भारतीय समीक्षकही दहशतवादाचे समर्थकच म्हणायला हवेत!
‘काश्मीर फाईल्स’ चित्रपटात जे काही दाखवले आहे ते खरे असले तरी ते पूर्ण सत्य नाही. खरे तर संपूर्ण सत्य दाखवल्यावर अशा चित्रपटांचे महत्त्व आणखी वाढेल. काश्मीरमध्ये हिंदू मरत आहेत तसेच मुस्लिमही. देशात इतर ठिकाणी होणाऱ्या जातीय दंगलींमध्येही भारतीय नागरिकाचा मृत्यू होतो. अशा प्रत्येक भारतीयाच्या सुरक्षेसाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. जातीयवाद पसरवण्याचा प्रत्येक प्रयत्न हाणून पाडणे आवश्यक आहे. हे काम समाजाबरोबरच सरकारलाही करावे लागेल. सत्य हे आहे की समाजाने अधिक जागरूक होण्याची गरज आहे. प्रश्न मानवी हक्कांच्या संरक्षणाचा आहे, चित्रपटाचा नाही. ‘काश्मीर फाईल्स’ चित्रपटानंतर समाजात ज्या प्रकारच्या प्रतिक्रिया उमटल्या आहेत, तो लोकशाहीवादी आणि सजग समाजासाठी चिंतेचा विषय ठरावा. काश्मिरी पंडितांवर अत्याचार करणारे केवळ एका विशिष्ट धर्माचे नव्हते तर ते दहशतवादी होते. दहशतवाद हा या देशाचा शत्रू आहे, संकुचित विचारसरणीही देशाला धोका आहे. आपली लढाई कोणत्याही चित्रपटातील व्यक्तीशी नसून या संकुचित विचारसरणीशी असावी.
